خشم و غضب عبارت است از حالتی نفسانی که باعث حرکت روحى حیوانى مى‏شود و هرگاه شدید شد باعث حرکت شدیدى مى‏شود که از آن حرکت حرارتى بیش از حد حاصل مى‏شود و رگ ‏هاى گردن باد مى‏کند و نور عقل خاموش مى‏شود و اثر قوه عاقله را ضعیف مى‏کند و بدین جهت موعظه و نصیحت در آدم غضبناک اثرى نمى‏بخشد ، بلکه پند و موعظه غضبش را شدیدتر مى‏کند . غضب از دید اخلاق اسلامى از مهلکات و آفات خطرناک است و چه بسا باعث هلاکت همیشگى مى‏شود.

امام على عليه السلام:

لا أدَبَ مَعَ غَضَبٍ؛

با خشم، تربيت (ممكن) نيست.

هر انسانی طبیعتا در مقابل پیشامد های ناگوار، ناراحت و عصبانی می شود ، اما اگر خشم به طور متعادل به کار گرفته نشود ، موجب خواری و هلاکت و بسیاری از شرور دیگر می گردد به طوری که شخص در زمان عصبانیت قدرت تفکر نداشته و ممکن است دست به اموری بزند که شایسته نیست و حتی موجب قتل شخصی دیگر گردد .

در بسیاری از روایات به کنترل خشم و غضب سفارش شده است . از جمله سخن امام محمد باقر(ع) که فرمودند: «هر که خشم خود را از مردم باز گیرد، خدای تبارک و تعالی خشم خود را از او باز می گیرد.»

همچنین در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: « هر که غضب خود را نگه دارد، خداوند عیب او را بپوشاند»
در روایتی دیگر، حضرت علی(ع) فرموده اند: «سخت ترین دشمن انسان غضب و هوای نفس او است ، هر کس ‍ بتواند این دو را رها کند، درجه او بلند می شود و به آخرین مرحله کمال می رسد. »

خشم و غضب انواعی دارد:

خشم ناپسند که خود این نوع انواعی دارد:

اول تفریط که عبارت است از ضعف یا نداشتن نیروی خشم که پسندیده نیست . در این مرتبه یا انسان فاقد قوه غضب است یا به قدری این قوه در او ضعیف است که در جایی که باید به حکم عقل و شرع این قوه را به کار برد و غضب نماید ، ساکت بوده و هیچ عکس العملی از خود نشان نمی دهد . این حالت در علم اخلاق انظلام و ستم پذیری نامیده می شود. دوم هم افراط است در این وضعیت ، خشم بر انسان غلبه می کند ، تا آنجا که اعمال و کردار فرد از حد و کنترل عقل و شرع می گذرد. در نتیجه برای انسان فکر و قدرت انتخاب در رابطه با اعمال و رفتارش باقی نمی ماند و در چنین حالتی هیچ گونه پند و نصیحتی بر او اثر نکرده و در نهایت به ظلم و ستم می انجامد . چنانکه حضرت علی(ع) می فرمایند: « هر کس بر خشم خود غلبه ننماید ، عقلش را در اختیار ندارد».

نوع دیگر غضب ، خشم پسندیده است.اعتدال در غضب بدین معنا است که انسان بتواند در مواردی که لازم است از این نیرو استفاده نماید و در مواردی که سزاوارنیست خود را کنترل کند. به عبارت دیگر شخص در این حالت بر خلاف مرتبه افراط – که از حدود عقل و شرع خارج می شد -  در غضب و عدم غضب خود تابع عقل و شرع است .  این نوع غضب نه تنها رذیله نیست ، بلکه از فضائل نیز محسوب شده و بر آن نام شجاعت می گذارند .

بنابراین اصل غضب که خداونددر وجود انسان نهاده است بسیار نیکواست اما انسان باید توجه داشته باشد که از حالت اعتدال خارج نشود.

یکی از عوامل غضب حسادت می باشد که حالتی است که در آن شخص آرزوی از بین رفتن نعمت و کمال شخص دیگری را دارد . حسد علاوه بر این که خود یکی از امراض قلبی است، باعث ایجاد بسیاری رذائل از جمله غضب در انسان می شود، زیرا که چنین شخصی در بیشتر اوقات بر فردی که دارای نعمتی است حسادت ورزیده و بر او خشم و غضب می نماید.

امام على عليه السلام:

اَلحَسودُ سَريعُ الوَثبَةِ، بَطى ءُ العَطفَةِ؛

حسود زود خشمگين مى شود و دير كينه از دلش مى رود.

یکی دیگر از عوامل غضب را می توان عجب دانست. زیرا در چنین حالتی شخص خود را بزرگتر و بهتر از دیگران دانسته و در مقابل هرگونه انتقادو نصیحت از خود خشونت به خرج می دهد.

دوست داشتن و علاقه زیاد به دنیا، نه تنها سبب پیدایش این صفت می گردد، بلکه منشأ بسیاری از رذایل اخلاقی دیگر نیز می باشد. چنانچه پیامبر(ص) فرمودند: « دوست داشتن دنیا سرچشمه همه گناهان است.»

کسی که دنیا برایش ارزش زیادی دارد، حاضر است برای رسیدن به آن هر عملی را مرتکب شود و زمانی که دنیای خود را در خطر می بیند، به راحتی عصبانی شده و برای از دست ندادن آن بر دیگران خشم می گیرد.

در دین اسلام، از حب نفس به عنوان یکی از ویژگی های ذاتی انسان یاد شده است که شامل حب جاه و مقام و مال و ... می شود . انسانی که به این امور اهمیت زیادی بدهد، در بسیاری اوقات برای بدست آوردن آن بر دیگران غضب و خشم می کند.

خشم ایمان را از بین می برد و عیوب را آشکار می سازد و عقل و منطق را از بین می برد.

برای معالجه کردن نفس از غضب ( نوع افراطی آن) راه های بسیاری ذکر شده است.

نکته مهم در درمان غضب، مبارزه با اسباب و عوامل خشم و غضب است ؛ زیرا که رهایی از غضب با وجود حسد و حب نفس و... ممکن نیست.

انسان باید توجه کند در اخبار و روایاتی که در نکوهش غضب آمده است و همچنین در روایاتی که در آن به نگه داشتن نفس از غضب توصیه شده است.

همچنین شخص باید توجه داشته باشد که هر چه در عالم واقع می شود به خواست و فرمان خداوند می باشد و همه چیز در دست اوست. و چه بسا که خیر او در فقر و بیماری و... است. زمانی که فرد این مطلب را دانست ، می داند که دیگر غضب کردن بر مردم راهی ندارد ؛ چرا که هر امری توسط خدای خیر خواه به او می رسد.

از جمله مؤثرترین راه های درمان غضب اینست که فرد در وقت غضب به خداوند پناه ببرد و برای خاموش شدن آتش خشم تغییر حالت دهد. پیامبراکرم(ص) می‏فرماید: « اگر یکی از شما دچار خشم شد اگر ایستاده است بنشیند و اگر نشسته است بخوابد و اگر خشمش فرو نشست با آب سرد وضو بگیرد یا بدن را شستشو دهد»